Blog
Энгийн мэт боловч ээдрээтэй асуудлууд: Хэрлэн Баян-Улааны Отрын Бүс Нутгийн асуудлыг эргэн хөндөх нь (Eng/Mon)
2021.01.10
Original English version available at: https://gobiframework.ouce.ox.ac.uk/?p=594
29.06.2020 нийтэлсэн Ариэл
Нийтлэл бичиж Монгол хэлэнд хөрвүүлсэн судлаач С. Ундаргаа
Төр, орон нутгаас газар заан албадан авч, байгалийн нөөц баялгийг уул уурхайн эсвэл улсын тусгай хэрэгцээний юм уу тусгайлан хамгаалалах зориулалтаар ашигладаг. Энэ үйл ажиллагаа нь байгалийн нөөц баялгийг зохицуулахад оролцдог бүх талуудын (үндэсний болон орон нутгийн хэмжээний төрийн ба бизнес байгууллага, хувь хүмүүс) хооронд гардаг ээдрээдтэй асуудлуудлыг тодруулан харуулдаг юм. Эдгээр талууд эрх мэдлийнхээ хүрээнд өөрсдийн ашиг сонирхолд нийцсэн бодлого шийдэл гаргадаг учраас байгаль орчин, эдийн засгийн асуудлуудыг энгийн, хялбар аргаар зохицуулж болдоггүй (political economy/ecology).
Төр нутаг заан газар хурааж авахад (territoriality) дээрхи оролцогч талуудын дунд маргаан үүсдэг байна. Зарим талууд тухайн газар нутгийг ашиг хонжоо харан зориулалтын бус байдлаар ашиглаж байгаа нь бусад талуудынхаа эрх ашигт нөлөөлж байна гэсэн үг. Их Британы Оксфордын Их Сургуулиас явуулж буй “Говийн цар хүрээ” (The Gobi Framework) судалгааны төсөл оролцогч талуудын хооронд зуучилж, зөвшилцөлд хүрэх арга замыг боловсруулахаар ажиллаж байна. Энэ судалгаа нь цаашдаа манай улсад түгээмэл болж байгаа орон нутгийн газар усны маргаантай асуудлууд, ялангуяа Хэнтий аймгийн нутагт орших Хэрлэн Баян-Улааны Отрын бүс нутгийн асуудлыг зохицуулахад шийдвэртэй нөлөө үзүүлж болох юм. Хэрлэн Баян-Улаан нь манай улсын хамгийн том, төр хариуцсан отрын бүс нутаг. Түүхэндээ “Хөдөө арал” хэмээн нэршиж “мянган бууц, түмэн горхи”-уудаараа нэр нь түгсэн энэ нутагт эрт дээр үеэс хаад эзэд, ноёд дээдсүүдын мал сүрэг өвөлждэг байжээ. Хэрлэн Баян-Улаан нь төр хариуцахаас өмнө одоогийн Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын (Долоод багийн) нутаг байсан аж. 1962 онд Хөдөө Аж Ахуйн Яам (ХААЯ) энэ газар нутгийг хариуцан авч “Отор Тэжээлийн Аж Ахуй” нэрийн дор эргэн тойрны аймгуудаас зудтай жилүүдэд малчид ирж өвөлждөг отрын нутаг болгон хөгжүүлжээ.
Хэрлэн Баян-Улааны отрын бүс нутаг, өнөө цагт, оролцогч талуудын хооронд гардаг, газар нутгийн ээдрээтэй асуудалд (territorial dispute) ороод байгаа аж. Эдгээр талууд нь цаг үеийн, өөр хоорондоо байнга зөрчилддөг эсвэл холимол, төрийн болон уламжлалт, төрөл бүрийн хууль, дүрэм журам, зан заншлуудыг үндэслэн, өөрсдийн эрх ашгийг хамгаалсан үйлдэл хийдгээс үүдэж иймэрхүү газар нутгийн маргаан үүсдэг. Монгол улс бэлчээрийн мал аж ахуйтай, нүүдэлчин ард түмнийг зохицуулдаг төр засаглалын, түүхэн, цогц тогтолцоотой (complex pastoral institution) байсан. Энэ түүхэн тогтолцооны үндсэн бүтцүүдийн гол онцлог нь:
а) төр - малчин ард түмэн хамтран
б) мал - малчин (ажиллах хүчний нөөц) - бэлчээрийн газрыг
байнга сэлгэн нүүж, эсвэл шилжин суурьшдаг учраас нэгтгэн, нэг удирдлагын дор, түүхэн засаг захиргааны журмын дагуу зохицуулдаг байжээ1. 1990-ээд оноос олон улсын банк санхүүгийн байгууллагуудын зөвлөмжөөр эрт дээр үеэс баримталж ирсэн энэ түүхэн тогтолцоогоо задалж салгаад тус тусад нь зохицуулахаар өөрчилсөн. Хэдийгээр мал хувьд очсон давуу тал бий боловч оролцогч талууд тус тусын хэмжээнд, урьд өмнө нь олгогдсон, засаг захиргааны хувьд өндөр ач холбогдолтой түүхэн эрх мэдэл, захиран зарцуулах эрхээ алдахын зэрэгцээ энэ эрх мэдлээсээ олж авдаг байсан ашиг сонирхол, нөлөө нь буурчээ. Энэхүү алдагдлаа нөхөж, тус тусын нөлөө бүхий байр сууриа бэхжүүлэхийн тулд өнөө үед олгогдсон эрх мэдлээ хувийн ашиг сонирхолдоо голчлон зарцуулдаг болжээ. Орон нутгийн захиргаа нь малын тоо, хүн амын шилжин суурьших хөдөлгөөнийг хянадаг байсан түүхэн хүчин чадал, боломж, нөөцөө алдсан. Улмаар орон нутгийн нөөц бололцоог тооцож байж шилжин суурьшилт явуулдаг уламжлалт зохицуулалт байхгүй болж, ямар нэгэн арга хэмжээ авах боломжгүй болжээ. Ингэснээр оролцогч талууд, ялангуяа энд тэндхийн бизнес эрхэлж буй болон шилжин суурьшихаар ирсэн мал бүхий иргэд нь өөр хоорондоо байнга зөрчилддөг эсвэл холимол, төрийн (өвөлжөө хаваржаа эзэмших хуулийн заалт, чөлөөтэй шилжих эрх, оршин суугчийн бүртгэл г.м) болон уламжлалт (отрын, улирлын чанартай нүүдэл г.м) хууль, дүрэм журмын цоорхойг ашиглан, чөлөөтэй нүүж шилжихийн зэрэгцээ бизнес хийх газар, бэлчээрийн нутаг дураараа сэлгэж, сонгож суурьших нь олширсон.
Энэхүү эмх замбараагүй, тогтворгүй байдал нь Хэрлэн Баян-Улааны отрын бүсийг зохицуулахад оролцож буй ХААЯ, ойр хавийн орон нутгийн засаг захиргаанууд, бизнесүүд, отроор юм уу албан ёсоор шилжин суурьшиж буй малчид, нутгийн уугуул суугуул малчдын дунд ихээхэн газар нутгийн маргаан дэгдээдэг. Улмаар ихэнхдээ ойр хавьд нь нутагладаг үе үеийн нутгийн малчид дассан бэлчээр нутгаа алдах, сэлгэх бэлчээргүй болоход хүрдэг байна. ХААЯ энэ асуудлыг цэгцлэхээр 1998 онд Хэрлэн Баян-Улааны отрын бүс нутгийг дахин сэргээж хариуцах болсон. 2009 онд Хэрлэн Баян-Улаанд нутаглаж байсан гадна, дотны бүх малчдыг хоёр жилээр албадан гаргаж, отрын бүс нутгийг чөлөөлж хамгаалах, сэргээх ажлыг өрнүүлсэн юм2. Тун удалгүй 2009-2010 оны зуднаар өвөлжилт хүндэрч, малчид нутагтаа эргэн ирж өвөлжихөөс өөр аргагүй байдалд орсон байна. Улмаар яам Хэрлэн Баян-Улааныг зөвхөн зун, намар чөлөөлж байхаар болжээ.
2017 оны байдлаар гаднаас шилжиж ирсэн мал бүхий айл, иргэдийн тоо нэмэгдсээр байсан. Иймд яам Хэрлэн Баян-Улааны отрын бүсэд болон орчны бүсэд нутаглан, суурьшиж байгаа бүх айлууд, бизнесүүдийн хуулийн дагуу эзэмшиж буй өвөлжөө, хаваржаа, газрын эрхийг нь цуцлан, албадан гаргаж, нүүлгэхээр болжээ. Бусад талууд яамны энэхүү шийдвэрийн цаад санаа, зорилгынх нь талаар асуудал үүсгэж байгаа аж3. Хэрлэн Баян-Улаанд үүссэн энэхүү газар нутгийн асуудал нь ховор тохиолдол биш юм. Монгол улсын хэмжээнд орон нутгаас Эрдэнэт, Булган гэх мэт хот суурин газар, ойрын аймаг, сумд, тэр байтугай сэлүүхэн хүн амтай байсан төв суурин газарт ойр багуудад хүртэл хүн ам ихээр ирж, шилжин суурьших болсон. Уул уурхай, шилжин суурьшилт ихэсч, бэлчээр, газар нутгийг өөр зорилгоор ашиглах нь нэмэгдэж байгаа энэ үед шилжин ирэгсдийг хүлээн авч байгаа орон нутагт газар нутгийн, бэлчээрийн маргаан гарах нь элбэг болжээ. Ийм учраас эдгээр асуудлуудын нарийн учир шалтгаан, нөлөө бүхий хүчин зүйлүүдийг нь сайтар нягтлан судлах шаардлага гарч байна. Энэ нь Монгол улсын хэмжээнд өөр хоорондоо зөрчилдөөнтэй хуулийн орчин, эдийн засгийн, байгаль, цаг агаарын маш хүнд, тогтворгүй орчинд ажиллаж байгаа оролцогч талуудын хамтын ажиллагааг сайжруулж, зөвшилцөлд хүрэх арга зам бий болгоход тодорхой хувь нэмэр оруулах юм.
1 Undargaa, S and McCarthy, J.F (2016), Beyond Property: Co-management and pastoral resource access in Mongolia. World Development, 77, 367–379.
2 Undargaa, S (2016), Pastoralism and Common Pool Resources: Rangeland Co-management, Property Rights and Access in Mongolia. Routledge.
3 https://www.facebook.com/TV4mongolia/videos/1508907592612638/. TV4 Mongolia-ийн сэтгүүлч Л. Баяржаргал Facebook messenger-ээр дамжуулан 22.04.2020-нд зохиогчид энэхүү видео бичлэгийг дараах байдлаар Англи хэлэнд хөрвүүлэх эрх олгосон болно.
Translation by S. Undargaa
L. Bayarjargal (correspondent): We received a complaint, delivered by Dr. Batsuh (Rural Husbandry), a herder, that herders from Delgerhaan soum, Hentii aimag have been told to leave their territory. According to him, several years ago, oil was discovered in the area. Ever since, herders have been under threat of eviction, because their territory could be appropriated under the status of special use and protected areas and then consequently exploited.
O. Batsuh: In Delgerhaan soum, Hentii aimag, the state appropriated 48% of herders’ grazing land into state special use area. The initial appropriation of 192,000he territory under the status of Reserve Pasture Area is now expanded to 48% of the soum territory as a state special use area. Then, the state told local herders and residents, who have resided in the area for generations to leave. With the intention to empty out the bag/village, the Ministry of Food and Agriculture started fighting with local herders by appealing to the court to invalidate the locals (residents’ and herders’) legally possessed land and campsites of 0.7he, and essentially telling them to leave. They came with the so-called government decree; “The decree from the Department of the Reserve Pasture Area from the Ministry of Food and Agriculture”, and harassed ordinary herders, who were tending their livestock as usual, and also upset the elders and children. They pressured them by sending a moving truck, rented by the hour, to wait outside their homes. As a result, herders have been suffering so much. They went through two or three levels of court appeals process and ended up losing their rights to legally possessed campsites in the area and were forced to leave. Altogether, there are over 130-140 households, including 80 herding households. The situation is getting very complicated. In this territory, we think that regular herders cannot herd livestock anymore and only those with power and authority are able to graze their livestock. Livestock belonging to ministers or high-ranking officials or wealthy people or very rich traders (change-uud), often stay and graze in this beautiful territory. We also suspect that several years ago, in this area of Herlen Huduu Aral [in Delgerhaan soum], a large Canadian oil company created large camps and installed many drills. Local herders, supported by the local administration had fought with them for several days and could no longer continue fighting. Then, they approached Badmaanyambuugiin Bat-Erdene, a parliament member elected from this soum. Next, he and some high-ranking officials from Ulaanbaatar went down to the area and continued the battle and expelled these mining people. Ever since, essentially, there has been increasing interest by some powerful officials or groups aimed at seizing Herlen Huduu Aral to empty the area of its residents for exploitation. They are strongly pressuring local herders and residents, leaving them essentially in a very difficult situation.
L. Bayarjargal: Also, [in the past], the Delgerhaan soum in Hentii aimag, Herlen Huduu Aral, allowed a well-known Korean company to legally possess 2700he land. However, previous soum governor approached the court about this issue and he lost court appeals to re-claim this land.
L.Bayarjargal: Right here, in Huduu Aral, there is an issue of a Korean company legally possessing many thousands of hectares of land and this possession could not be invalidated with the appeals at three levels of court?
O. (Batsuh): Yes. In the past, I have heard, 7-8 years ago, a Korean company took over 2400he land for the purpose of growing medicinal plants. This land is along the Herlen river in the Reserve Pasture Area. This 2700he is a very big thing [land]. Back then, the Amarsaihan, the governor of Delgerhaan soum, Hentii aimag, appealed to the three level courts to invalidate in order to re-claim local herders’ pasture and lost.
L. Bayarjargal: Losing all the time?
O.Batsuh: Always losing the cases. Even today, I contacted Amarsaiahan [about it]. Essentially, this is the way the state works. We know what the hidden idea behind it is. Essentially, these powerful state officials, MANAN deglemiinhen (the Mongolian People Party and the Democratic Party order), these corrupt people take land from herders’ or ard irged (the public). This is how they do it: first, in order to take over territory where herders reside, they will appropriate it as a state special use or protected area. The public lets this happen thinking that the state is protecting the territory. Then, they stipulate in the regulations and the land law that state special use and protected areas will be under the responsibility of the state central body and will no longer be the responsibility of the local administration. This is the way that they get rid of the authority of the soum and the local administration and they take control of these territories for exploitation. The territory around Ulaanbaatar was all taken for special use or protected areas. Generations of ministers from the Ministry of Nature and Environment shared and exploited these areas. Barsbold took some amount of land for exploitation, Battsereg Barsbold took some amount of land for exploitation, ahhh, recently, Oyunhorol, a former minister of the Ministry of Nature and Environment took over some amount of land. It is too much to see how Oyunhorol built a house or a palace etc in Bogd Mountain [Bogd Khan Specially Protected Area]. Also, by selling falcons, an extremely [large] private facility was built in the Bogd Mountain, at a cost of $400,000,000 with funding that came from Arabs. This is how they appropriate public territory into state protection. This is how they get rid of claims of residency or territory from citizens. Then those with state power and authority share it for exploitation. This is the trend that we are fighting against.
