Blog
Элизабэт Эндикоттын эмхтгэн гаргасан ‘Түүхийн хуудаснаа: Москвагийн худалдааны экспедици 1910 онд Монголд аялсан тэмдэглэл' номын талаархи тойм (Mon/Eng)
2021.02.15
Original English version available at: http://drimia.org/139.html
Судлаач С.Ундаргаа энэ номын талаархи тоймоо зөвхөн энд, DRIMIA-гийн хуудсаар дамжуулан олон нийтэд түгээж байгаа болно.
Монгол хэлнээ орчуулж хөрвүүлсэн С. Ундаргаа
Хянан засварласан П. Оюунтуяа
Элизабет Эндикотт, Түүхийн хуудаснаа: Москвагийн худалдааны экспедици 1910 онд Монголд аялсан тэмдэглэл. Манчэстэр: ‘Eastridge Books’ Хэвлэлийн Газар. 2007 & 2017. 148 хуудас., хатуу хавтастай, $34.99. ISBN: 978-1-78869-030-0.
Бэлчээрийн мал аж ахуйн тогтолцоог (pastoral institution) тогтворжуулж, бэхжүүлэхийн тулд одоогоор зөвхөн газар хэрэглэх, ашиглах, эзэмших, өмчлөх зэрэг газар эдэлбэрийн эрхийг (land tenure) нь баталгаажуулж газар эдэлбэрийн хуулиар л зохицуулах талаар онцолж яриад байна. Гэтэл бэлчээрийн мал аж ахуйн тогтолцоог сайжруулахын тулд энэ үйлдвэрлэлийн үндсэн нөөц хэрэгсэл болсон мал - малчин - бэлчээрийн өсөлт, борлуулалт, ажиллах хүчний нөөц, эдгээрийн нүүх, шилжих хөдөлгөөнүүдийг нэгдмэл, нэг удирдлагын дор, түүхэн засаг захиргааны журмын дагуу зохицуулах хэрэгтэй болж байна1. Энэ уламжлалт тогтолцоо нь ялангуяа малчид малаа хэрхэн хувиараа өсгөж, зах зээлд борлуулж байгаагаас шалтгаалан тэдний малын тоо толгой хэлбэлзэж, бэлчээр ашиглалтад нь нөлөөлдөг ийм нөхцөл байдалд маш их ач холбогдолтой. Өнөөдрийн байдлаар малчид мал аж ахуйгаас олох орлогоо дээшлүүлж, малынхаа чанар чансааг сайжруулах тал дээр анхааран тоо толгойг нь хянаж, бэлчээрээ зохистой ашигладаг болох нь чухалд тооцогдож байгаа бөгөөд мэргэжилтнүүд иймэрхүү зохистой арга замыг байнга эрэлхийлэн ажиллаж байгаа аж. Нэг үгээр хэлбэл мал аж ахуйн зах зээлийг сайжруулж байж бэлчээрийн асуудлыг зохицуулна гэсэн үг юм. Энэ тохиолдолд мал аж ахуйн зах зээлийн бодлого түүхэндээ ямар байсан, энэ зах зээлээс гарах ашиг орлогыг нийгэмд хэрхэн хувиарладаг байсан талаар эргэн харахад илүүдэхгүй юм. Түүх судлаач, эрдэмтэн Эндикотт 2007 онд ‘Түүхийн хуудаснаа: Москвагийн худалдааны экспедици 1910 онд Монголд аялсан тэмдэглэл’-ийг эмхлэн ном болгож гаргасан юм. Энэ номонд ХХ зууны эхэн үеийн Монгол оронд бэлчээрийн мал аж ахуйн зах зээл, худалдааны тогтолцоо ямар байсан, эдгээр нь хэрхэн геополитикоос хараат байсан тухай өгүүлжээ.
Москвагийн Худалдааны экспедици (МХЭ) нь Хаант Орос улсын худалдаа, аж үйлдвэрийн мэргэжилтнүүдээс бүрдсэн байсан бөгөөд Монгол орны төв, хойд, баруун болон өмнөд хэсгүүдээр аялжээ. Тэд тэмдэглэлдээ монголчууд, мөн тухайн үед Монголд ажиллаж амьдарч байсан орос, хятадуудын (Чин гүрнээс ирсэн манж эсвэл хятад худалдаачид) нийгэм, эдийн засаг, улс төр, соёл, худалдаа хийх зарчим, байр байдал, ёс зүй, харилцааны талаар нэгд нэгэнгүй дурьдсан байна. Тэр үед төр, хувь хүмүүс, худалдаачид аль аль нь газар эзэмших, өмчлөх эрх байсан байгаагүй байгалийн нөөц баялгаас ашиг орлого олж чаддаг байв. Мөн тухайн үед үйлчилж байсан янз бүрийн хууль, хууль бус дүрэм журам, арга замуудыг (механизм) ашиглан тус тусын ашиг орлогоо үргэлжлүүлэн нэмэгдүүлж, хяналтандаа байлгадаг байжээ. Эдгээр аяны тэмдэглэлийг уншсанаар дээрхи хууль, дүрэм журам, арга замуудын талаар, мөн тэр үеийн түүхий эдийн дамжин өнгөрөх бүх шат дамжлагуудын (commodity chain)2 талаар тодорхой ойлголт авахын зэрэгцээ эдгээр асуудлуудыг бас одоо цаг үетэй харьцуулах боломжтой болж байгаа юм3. Мөн Хаант Орос улсын засгийн газар Монгол дахь худалдааныхаа үйл ажиллагаанд дорвитой дэмжлэг үзүүлээгүйгээс үүдэн оросуудын нөлөө багассан; хятадууд энэ байдлыг хэрхэн гарамгай ашиглаж улс төр, эдийн засгийн хувьд давуу эрх эдлэн монголчуудыг цөлмөн ашиглаж байсан талаар дэлгэрэнгүй тайлбарласан байна. Өдгөө цагт Монгол орны нийгмийн бүх шат давхарга их хэмжээний өр зээлд автагдсан нь дээрхи он цаг дахин давтагдаж буй мэт.
МХЭ-ийн тэмдэглэлүүд нь түүхэнд маш чухал үед тооцогдох хувьсгалаас өмнөх ХХ-р зууны эхэн үеийн Монгол орны талаар бодитой дэлгэрэнгүй мэдээлсэн байдаг. Нэгдүгээр бүлэгт түүхч Эндикотт өмнөх үг болгон ХХ зууны эхэн үе хүртэлх Дотоод Азийн бэлчээрийн мал аж ахуйтай, нүүдэлчин, төр улсуудын талаар ерөнхийд нь тайлбарлажээ. Тэрээр эдгээр улсуудын төр засаглал хөгжиж, оршин тогтнох үйл явцад тухайн үеийн байгаль орчин, геополитик, шашин шүтлэг, нийгэм-эдийн засгийн тодорхой хүчин зүйлүүд нөлөөлсөн байдгийг онцолсон байна. Мөн эдгээр хүчин зүйлүүдийн талаархи тодорхойгүй, төөрөгдмөл ойлголтуудыг залруулан тайлбарлажээ. Жишээ нь бэлчээрийн мал аж ахуй Монголын олон зуун жилийн түүхэн цаг үеийн хүнд нугачааг даван туулахаас гадна бэлчээрийн мал аж ахуй устаж үгүй болно гэсэн ХХ зууны эхэн үеийн олон нийтийн өрөөсгөл ойлголтыг сөрөн гарч ирснийг онцолсон байдаг. Энэ нь XXI зуунд амьдарч буй өнөөгийн бидэнд ч хамаатай. Номын дараагийн удиртгал бүлэгт МХЭ-ийн багийн ахлагч В.Л.Попов, гишүүн И.М.Морозов нар аяллынхаа талаар хамтран танилцуулжээ. Тэдний ажигласнаар Монгол оронд Хятадууд ирж суурьшиснаас хойш газар тариалан, орчин үеийн банк санхүү, худалдаа болон дэд бүтэц өргөжин хөгжиж, өөрчлөгдөж эхэлсэн байдаг. Энэ үеэр Манж Чин улс Монголчуудын олон улстай харьцах харилцааг байнга хянахаас гадна Монгол дахь худалдааныхаа системийг улам бүр өргөжүүлэн тэлж байжээ. Харин энэ хооронд Монгол дахь Хаант Орос улсын худалдааны үйл ажиллагаа хумигдаж эхэлсэн бөгөөд оросуудын зарим нь аажим аажмаар хятад худалдаачдын зууч, агентлагаар ажиллах болсон байна. Англи, Оросын Эзэнт Гүрнүүдийн хооронд Их Наадам (Great Game) хэмээн егөөдөж нэрлэсэн, дундад Азид нөлөөгөө тэлж, худалдааны зам сүлжээг хяналтандаа авах гэсэн геополитикийн өрсөлдөөнт тэмцэл өрнөсөн байдаг. Попов, Морозов нар энэхүү өрсөлдөөний өнгө аясыг илэрхийлэн, Оросууд яваандаа Хятадад илэрч буй улс төрийн тогтворгүй байдлыг ашиглан Монголд зах зээлээ өргөжүүлэн тэлж болох талаар онцлон тэмдэглэжээ. Хэдийгээр тэд нэг улс нөгөөгөө орлож Монгол орныг хяналтандаа байлгах тухай ярьж байгаа боловч тэдний тэмдэглэлүүд нь хувьсгалаас өмнөх үеийн Дотоод Азийн худалдааны харилцаа маш нарийн, ээдрээтэй байсныг харуулснаараа онцлог. Экспидицийн ахлагч Попов 2-р бүлэгт, Хаант Ороc улсын Монгол дахь суурин төлөөлөгчийн газар нь монголчуудын талаар маш тааруу ойлголттой байдгаас гадна, Оросуудынхаа бизнес үйл ажиллагааг дэмжих, мөн Оросын нөлөөг Монголд бэхжүүлэх тал дээр тун идэвхгүй ажиллаж байгаа тухай шүүмжилсэн өнгө аястай бичжээ. Түүний тэмдэглэснээр, Оросын худалдаачид монголчуудын хэл соёлыг сайн ойлгодог болоод тэдний зах зээлийн эрэлт хэрэгцээг хангахын оронд чанар муутай бараа шахаж хурдан ашиг олохоо боддог байсан аж. Харин Чин улсын засгийн газар хувиараа ажиллаж байгаа худалдаачид болон дипломат ажилтнууддаа ялгаа байхгүй хууль эрх зүйн бүрэн хэмжээний туслалцаа үзүүлдэг байсан байна. Үүний үр дүнд Хятадууд аажим аажмаар түүхий эд үйлдвэрлэгч монголчууд, мөн орос худалдаачдын дунд нөлөөгөө өргөтгөж, тэдний аж ахуйн хэрэгцээг байнга хангадаг чухал нийлүүлэгч болсноороо бүс нутагтаа Евро-Азийн экспорт, импортын худалдаагаар ноёрхож эхэлсэн.
Номын 3-р бүлэгт багийн гишүүн Морозов бүтээгдэхүүний зах зээлийн талаар бүр нарийн мэдээллүүд үлдээсэн байдаг. Үүнд малын ноос худалдаж арилжих бүх шат дамжлагын талаар, мөн орос, монголчууд ашигтай худалдаа наймаа эрхлэх боломж, арга зам үгүй болж байгаа зэрэг зах зээл, худалдааны олон үе, шат дамжсан асуудлууд багтжээ. Хятадууд Монгол орныг колоничилж хяналтандаа байлгахын тулд олон янзын худалдааны дүрэм журам нэвтрүүлж Оросуудын худалдаагаа өргөжүүлэх боломжийг нь хязгаарлахын зэрэгцээ банк, зээлийн систем, цэвэр мөнгө, арилжааны мөнгөний урсгал, мөн худалдааны маршрут, газар өмчлөх эрхүүдийг хатуу хяналтандаа байлгадаг байсан байна. Оросууд мөн ялгаагүй монголчуудаас түүхий эд хямд худалдаж авдаг байсан. Гэсэн хэдий ч тэдний боловсруулсан хууль эрх зүйн орчин (хорио цээр, гаалийн дүрэм журам г.м), худалдааны, боловсролын (хэл, эдийн засаг), дэд бүтцийн технологи, механизмууд нь дутуу дулимаг тааруухан байсан учир импортийн бизнес нь ашиг муутай байжээ. Мөн Хятад, Оросууд монголчуудын өртэйг нь далимдуулан нийгэм-эдийн засаг, улс төрийн аль ч нөхцөл байдлыг өөрсөддөө ашигтайгаар эргүүлдэг тухай анхааруулан бичжээ. Түүнчлэн Богд Хаан4, түүний дагалдагсад нь маш өндөр зардалтай байсан, зардлаа, өрөө төлүүлэхийн тулд орон нутагт их хэмжээний татвар ноогдуулдаг байсан талаар Монголын зарим нөлөө бүхий ноёд шүүмжлэн ярьж байсан тухай; Хятадууд өр цайруулах нэрээр орон нутгаас мал эд хөрөнгө хураан авч, албатуудыг нь зүй бусаар ашигладаг, эсвэл малчдын малаа хариулж өсгөх аргад нөлөөлдөг байсан тухай; мөн монгол хатад эмэгтэйчүүдийг бичиг үсэгтэй, боловсролтой болгох асуудлаар санал бодлоо илэрхийлж байсан зэрэг сонин, содон мэдээллүүд багтжээ. Цаашилбал Морозов бэлчээр тариалангийн газар, тэр үеийн нутаг дэвсгэр, засаг захиргаа, харьяаллын ялгаатай хэлбэрүүд (jurisdiction) болон тэдний эрх мэдэл (power) засан захирах эрх (authority), газар эдэлбэрийн харилцааны асуудлаар их ажиглалт хийсэн байдаг. Морозовын тэмдэглэлүүд нь үндсэндээ төрт - социализмийн (state-socialism)5 үед захиалгат, зохиомол түүх заалгаж байсан, өнгөрсөн болон өнөө үеийн талаар бодит бус, хязгаарлагдмал ойлголттой байдаг бидний, мөн ирээдүйн үеийнхэнд маш хэрэгтэй нарийн мэдээллүүдийг агуулснаараа онцлог юм.
Эндикоттын энэ ном бүхэлдээ түүхийн талаар олон янзын хэлэлцүүлэг өрнүүлж, ховордсон газрын зураг, гэрэл зураг мөн энэ номыг бүрэн дүүрэн ойлгоход дөхөм болсон түүхийн хавсралт мэдээллүүдийг багтааснаараа судалгааны өндөр ач холбогдолтой. Бэлчээрийн мал аж ахуйн тогтолцооны талаар судлахад судалгааны цар хүрээний хувьд гацмал байдал бий болсон байдаг. МХЭ-ийн тэмдэглэлүүдийг уншсанаар энэ байдлаас гарах арга замыг тодруулж болох юм. Ингэснээр бэлчээрийн мал аж ахуйн тогтолцоо нь улс төр, нийгэм эдийн засгийн түүхэн хүнд нугачааг хэрхэн давж гарч байсан талаар ойлгож авна. Мөн зарим хүмүүс түүхэн тодорхойгүй үйл явцыг дор бүрнээ, өөр өөрийнхөө улс төрийн эрх мэдэл, ашиг сонирхолдоо нийцүүлэн тайлбарладаг болсон өнөө үед энэ ном нь бодит баримт болж өгөх юм. Эцэст нь хэлэхэд, Хаант Орос улс Монголд нөлөөгөө бэхжүүлэн худалдаачдынхаа ажиллах нөхцлийг дээшлүүлж, монголчуудын худалдан авах чадварыг сайжруулах талаар МХЭ-ийн гишүүд нэлээд олон санал дэвшүүлсэн байдаг. Бид эдгээр саналуудын хэтийн зорилго, хэрэгжих бололцоо, боломжийн тухайд сайтар дүгнэж, цэгнэж унших хэрэгтэй юм. Мөн тэдний тэмдэглэлд Хаант Орос улс Монгол дахь худалдааны харилцаагаа дэмжээгүйн учир шалтгаан тодорхойгүй байдаг бөгөөд энэ талаар магадгүй МХЭ-ийн бусад хэвлэгдээгүй бүлгүүдээс ч олж мэдэж авч болох юм. Нэг үгээр хэлбэл, МХЭ-ийн тэмдэглэлийг Симуковын судалгааны хэдэн боть тэмдэглэлтэй адил бүрэн эхээр нь орос хэл дээр ч хамаагүй хэвлэн гаргах нь Монгол, Дотоод Азийг судлахад чухал ач холбогдолтой юм.
Сандагсүрэнгийн Ундаргаа
Судлаач, Канадын Ванкувер хот
----------------------------
Хэрэглэсэн материалууд:
1 Undargaa, S (2016), Pastoralism and Common Pool Resources: Rangeland Co-management, Property Rights and Access in Mongolia. Routledge.
2 Дээрхи нэр томьёог зээлж авсан материал: Ribot, J. 1998. Theorizing access: Forest profits along Senegal’s charcoal commodity chain. Development and Change. 29: 307-341.
3 Дээрхи нэр томьёог зээлж авсан материал: Ribot, J and Peluso, N. 2003. A theory of access. Rural Sociology. 68. 2: 153-181.
4 ХХ зууны эхэн үеийн Монголын шашин-төрийн удирдагч. Энэ нэр томьёог зээлж авсан материал: Humphrey, C. 1994. Remembering an ‘enemy’: The Bogd Khaan in twentieth-century Mongolia. In R Watson (ed). Memory, History and opposition under state socialism. Santa Fe, New Mexico: The School of American Research. 21-44.
5 Нэр томьёог зээлж авсан материал: Watson, R 1994. Memory, History and opposition under state socialism. Santa Fe, New Mexico: The School of American Research.
S. Undargaa’s note: I have publicly disseminated my review of this book only here at DRIMIA blog.
2020.11.20.
Elizabeth Endicott, Pages from the past: The 1910 Moscow trade expedition to Mongolia. Manchester: Eastridge Books. 2007 & 2017. 148 pp., hardback, US$34.99. ISBN: 978-1-78869-030-0.
Beyond secure land tenure, strengthening pastoral institutions entails integrated management of production components: pastureland - management, livestock - production and marketing, and labor - movement and migration1. This is particularly important when the interdependence between private livestock production and markets have direct influence on pastureland use. Hitherto, it has been challenging for development experts to figure out how herders obtain sufficient benefits from livestock markets, improve livestock quality and reduce overgrazing on pastureland. This narrative, however, entails a deeper understanding of livestock markets and benefit distribution in its historical context; examining the ways in which Mongols obtained benefits from mobile pastoralism in the past. In 2007, Endicott published the book ‘Pages from the Past: The 1910 Moscow Trade Expedition to Mongolia’. This book has shed some light on the complexities involved in consolidating early twentieth-century pastoral and trade institutions, and their dependence on geopolitics. Under the Moscow Trade Expedition (MTE), Russian trade and industrial experts traveled throughout the northern, central, western and southern parts of Mongolia. They left behind diaries full of detailed observations on the Mongols, Russians and Chinese (Manchu and/or Chinese traders, who came from the Qing Empire, hereafter called Chinese) and their socio-economic, political and cultural phenomena, trading principles, behavior, manners and relations in Mongolia. Endicott’s book offers an immense opportunity to compare past and present processes of commodity chain2, unpacking access mechanisms and strategies, which different actors employed to gain, maintain and control benefits from natural resources with/out holding rights to natural resources3. In particular, these diaries provide a thorough portrayal of how the Chinese, in the absence of Tsarist Russian government support for their frontier trade operations, exploited political and economic advantages that they had over their neighbors at the expense of the Mongols. This status quo is disturbingly pertinent to a contemporary research theme – widespread debt embedded in all strata of society in Mongolia.
MTE travel diaries deliver vividly rich and detailed accounts of an important time period; turn of the twentieth century, right before turbulent reforms to modernize Inner Asia. First, Endicott sets the scene for the MTE, discussing the comprehensive history of nomadic states and mobile pastoralism in Inner Asia leading up to the early twentieth-century. In particular, the author elaborates on misleading and ambiguous notions and accounts surrounding environmental, geopolitical, religious and socio-economic factors, which contributed to the development of nomadic states and their governance in the region. Her emphasis on the resilience of mobile pastoralism, surviving Mongolia’s dynamic history and twentieth-century popular perceptions of the end of nomadism is still pertinent in our time. In the introduction to MTE, as V.L. Popov and I.M. Morozov - authors/members of the MTE observed, changes began to occur to Mongolia soon after the introduction of farming practices by resettled Han Chinese, followed by modern banking, and trade and infrastructure development. Operation of Russian trade was shrinking with the exception that some ended up working as agents in the ever expanding, multi-layered, credit-based Chinese trading system, which essentially controlled Mongolia’s bridge to the outside world. Therefore, practically in the tone of the great game between Russia and China, the authors highlighted the future significance of Mongolia as a market destination for Russia in the midst of growing political instability in China. Although this chapter navigated the authors’ contemplation about one power replacing another power in controlling Mongolia, it no doubt established an essential foundation for examining the complex trading culture in pre-modern Inner Asia. Popov further provided (Chapter 2) that Tsarist Russian representation in Mongolia was equally insignificant in their role to deal with the Mongols, support Russian business operations, and expand its influence in Mongolia. Russian traders were focused on quick benefits by selling poor quality products, rather than learning about Mongols and meeting their market needs. In contrast, the Chinese made their influence practically inevitable and inseparable from the lives of the Mongol producers and Russian traders. Qing government provided statutory legal support to its individual traders and diplomats, and gradually strengthened their role as a regional monopoly in Euro-Asian export and import trading.
In particular, Morozov (Chapter 3) left behind a wealth of details on market and trade, for instance, the commodity chain of wool, and layers of issues surrounding deteriorating trade mechanisms for both Russians and Mongols. The Chinese pursued dominant policies over colonizing Mongolia by controlling Russians with restrictive rules and regulations in many aspects of trade, and by controlling banking and credit systems, the flow of money and silver, trade routes, and rights to pursuing land ownership. In contrast, Russian traders and Mongol producers imported raw materials from Mongolia employing a poorly developed legal (e.g., quarantine or custom), trade, and educational (language and economics) as well as infrastructural mechanisms and technologies. Morozov was also concerned with the creation of debt, which led to the Chinese and Russians taking Mongols for granted in the socio-economic and political strata. Moreover, the author presented some incredibly eye-catching details about Mongol nobilities’ opinions of Bogd Khaan (holy emperor)4 and his retinue, who imposed overwhelming expenses on banner (province) subjects; Chinese debt collecting schemes, which were reflected in confiscating banner pastoral properties and taking advantage of human subjects, or in shaping herders’ production outcomes; and issues of gender and education. Additionally, the author provided a great deal of observation on land tenure; crop cultivation and livestock grazing, differentiating jurisdictional power and authorities that existed in the past. Overall, Morozov’ accounts are by far very insightful for generations of those, who were taught alternative, subjective history under state-socialism5, and who were restricted to rigid ideas about contemplating ambiguous phenomena currently and in the past.
This book in its entirety is a valuable reference work containing an abundance of historical discussion of great significance, maps, photographs and a comprehensive list of endnotes for grasping the full context of its narrative. Referring back to these diaries is constructive in addressing existing cycles of analytical traps in pastoral institutions. It contributes to examining the ways in which pastoral institutions survived political and economic upheavals, and provides clarification particularly when reinterpretation of historical ambiguity continues to serve one’s political purpose. In particular, one needs to weigh the purpose, adequacy and feasibility of MTE authors’ policy initiatives and recommendations e.g. on consolidating Tsarist Russia’s influences for the benefit of Russian traders and Mongols’ purchasing power. This opens up another avenue for broader inquiries as to why Tsarist Russia let trade relations become marginalized to deteriorated in Mongolia, and how to implement these measurements. Perhaps, answers to these inquiries lie in other unpublished chapters of the travel diaries. In other words, publishing the complete MTE report even in Russian, as was done for Simukov’s collection of diaries, would be of significant importance to the study of Mongolia and Inner Asia.
Sandagsuren Undargaa
Independent researcher, Vancouver, Canada.
undarga@drimia.org
--------------------------
References
1 Undargaa, S (2016), Pastoralism and Common Pool Resources: Rangeland Comanagement, Property Rights and Access in Mongolia. Routledge.
2 I borrowed the term from Ribot, J. 1998. Theorizing access: Forest profits along Senegal’s charcoal commodity chain. Development and Change. 29: 307- 341.
3 I borrowed a concept of different degrees of access from Ribot, J and Peluso, N. 2003. A theory of access. Rural Sociology. 68. 2: 153-181.
4 State and Religious leader of Mongolia in early twentieth century. Humphrey, C. 1994. Remembering an ‘enemy’: The Bogd Khaan in twentieth-century Mongolia. In R Watson (ed). Memory, History and opposition under state socialism. Santa Fe, New Mexico: The School of American Research. 21-44.
5 I borrowed the term from Watson, R 1994. Memory, History and opposition under state socialism. Santa Fe, New Mexico: The School of American Research.
